Melk, drugs en eieren of produktenaansprakelijkheid en onrechtmatige overheidsdaad

 

Ook in het nieuwe millennium lijkt de gezonde mens belangrijker dan de medemens. Zo dreigen producenten van tabak miljoenenclaims boven het hoofd te hangen. De Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) - mevrouw Borst – heeft inmiddels de lands-advocaat opdracht gegeven om uit te zoeken of er mogelijkheden bestaan om de tabaksindustrie te dwingen om mee te betalen aan de grote financiële schade die het roken voor de Staat der Nederlanden heeft teweeg gebracht.1 Maar wat als het om voedings- en genotsmiddelen gaat waarin bepaalde stoffen zitten die schade aan de gezondheid kunnen opleveren. Kan een producent daaromtrent met succes over worden aangesproken? Kan de overheid aansprakelijk gesteld worden als ze met betrekking tot haar verzorgingstaak in het kader van bescherming van de volksgezondheid niet ingrijpt?

Gehomogeniseerde melk

Veel mensen hebben een afkeer van de laag room en de roomklontjes die zich vormen als een pak melk -en vooral volle melk- een paar dagen staat. De melkproducenten hebben dit euvel verholpen door de melk te homogeniseren. Homogenisatie2 geschiedt door de melk onder zeer hoge druk door een kleine opening te persen. Daardoor worden de vetbolletjes verkleind, zodat deze zich gelijkmatig over de melk verdelen.3

De Amerikaanse onderzoeker Kurt Oster brengt het drinken van gehomogeniseerde melk in verband met hart- en vaatziekten. Dit zou komen doordat een stof die bij het verkleinen van de vetmoleculen vrijkomt gemakkelijker door de darmen wordt opgenomen en vervolgens schade kan aanrichten aan de hartspier en de hartwand. Er is echter weinig steun gevonden voor deze hypothese. Een feit blijft dat homogenisatie van melk een onnodige bewerking is. Tevens is uit ander onderzoek (TNO) gebleken dat de vetdeeltjes aan de darmwand blijven plakken. Dit zou de kans op darmkanker aanzienlijk kunnen verhogen.

Softdrugs

In Nederland wordt de verkoop van softdrugs middels overheidsbeleid (gemeentelijk) gedoogd. Het telen van nederwiet heeft een enorme vlucht genomen.4 De afgelopen decennia is door het kweken van nieuwe rassen het gemiddelde THC-gehalte van in Nederland geteelde wietplanten gestegen van enkele procenten tot bijna negen procent in 1996. Er zijn zelfs uitschieters van 45 procent aangetroffen. Volgens gerechtelijk toxicoloog prof.D. Huges van het Academisch Ziekenhuis Groningen kan gebruik van zware nederwiet leiden tot hartkloppingen en een verhoogde bloeddruk. Bij geregeld gebruik kunnen het geheugen en de coördinatie worden aangetast. Wiet met veel THC is ook gevaarlijk voor mensen met een aanleg voor psychose. Zij kunnen acuut psychotisch worden, aldus Huges.5 Het Drugs Informatie en Monitoring Systeem (DIMS) heeft in 1999 nog van aangeschafte monsters het THC-gehalte bepaald. Uit de voorlopige onderzoeksresultaten blijkt dat het THC-gehalte in nederwiet de afgelopen jaren niet is gestegen.6

1 Informatie omtrent proefprocessen en schadeclaims zijn tevens te vinden op: www.RokersFonds.com.

2 Mulder, H., and P. Walstra. 1974. The Milk Fat Globule. Emulsion as Applied to Milk Products and Comparable Foods. Pudoc, Wageningen, the Netherlands.

3 Melk met het Demeter-keurmerk is altijd ongehomogeniseerd.

4 Volgens Nova blijkt uit eigen onderzoek dat op basis van gegevens van 15 van de 25 politiekorpsen al ruim 800.000 wietplanten in beslag zijn genomen. De straatwaarde van de in Nederland geteelde wiet ligt volgens de politieman De Vlieger op ruim 5,5 miljard gulden (ANP).

5 Het Parool, Experts: sommige wiet harddrugs, Amsterdam 26 november 1999.

6 NOTITIE “Het pad naar de achterdeur” en kamerstukken 24077.

Eieren

Onderzoek heeft - tot nu toe - geen directe relatie aangetoond tussen het voedsel van de kip en de gezondheid van de mens die de eieren eet. Hoewel in legbatterijen antibiotica waarschijnlijk iets minder worden gebruikt dan bij het fokken van slachtkuikens (voor de groei, weet u wel) en antibiotica dan misschien niet regelrecht slecht voor onze gezondheid zijn, bevorderen zij wel het kweken van resistente bacteriën.

In Zweden - waar sinds 1986 elk gebruik van antibiotica in diervoeders is verboden - komt vrijwel geen salmonella in eieren en kippen voor.

Tot voor kort werd ons altijd via reclamespotjes van de overheid afgeraden veel eieren te eten, omdat we daarmee te veel cholesterol zouden binnenkrijgen wat slecht is voor hart en bloedvaten. De laatste wetenschappelijke berichten zijn dat de lecithine die ook in het ei zit het cholesterol neutraliseert.

Produktenaansprakelijkheid

Art. 7:24 BW is van toepassing bij consumentenkoop. Het betreft de bijzondere regel voor schadegevallen van zaken die niet aan de overeenkomst beantwoorden art. 7:17 BW. In lid 2 van art. 7:24 wordt de producent aansprakelijk gesteld voor schade als gevolg van een veiligheidsgebrek.

Voor de producent is van belang het verweer dat het op grond van de stand van de wetenschappelijke kennis op het tijdstip van het in het verkeer brengen van het product onmogelijk was het bestaan van het gebrek te ontdekken art. 6:185. Ook in de VS is het verweer van de ‘state of the art’ ingeval van instruktiefouten toegestaan.7

De rechtspraak kent enkele gevallen waar wel aansprakelijkheid bestond op grond van dit verweer. De HR heeft in het arrest Halcion8 aansprakelijkheid voor bijwerkingen van medicijnen aanvaard en tevens is ook de waarschuwingsplicht op dit terrein gehanteerd. Dat producenten zich niet meer achter de zware bewijslast voor de eiser en het klassieke schuldvereiste kunnen verschuilen bleek uit de uitspraken van de HR in het arrest DuPont de Nemours-Hermans9 en het arrest Hoge drukketel II10.

In het Jumbo-arrest11 en het Pepsi Cola-arrest12 kwam tevens aan de orde dat bij afwezigheid van veiligheidsbepalingen dit in het voordeel van de producent kan werken.13

Voor het geval moeilijk of niet valt aan te tonen welke producent voor het produkt aansprakelijk is kan de speciale regel van art. 6:99 toegepast worden. De HR heeft in het DES-dochters-arrest14 uitgelegd dat wanneer meerdere personen onrechtmatig hebben gehandeld, maar niet kan worden vastgesteld door wiens daad de schade is veroorzaakt, het slachtoffer niet alle fabrikanten die destijds DES op de markt hebben gebracht gedagvaard hoeven te worden.

Een aktie uit onrechtmatige daad art. 6:162 BW is altijd mogelijk hoewel de bewijslast zwaar zal zijn. In art. 6:185 BW is de produktenaansprakelijkheid geregeld. Art. 6:187 lid 1 bepaalt dat het om een onbewerkt landbouwprodukt moet gaan. Uit literatuur blijkt dat met BSE besmet rundvlees een bewerkt landbouwprodukt is.15 Voor gehomogeniseerde melk, eieren en drugs geldt mijns inziens hetzelfde, zodat een beroep op 6:185 BW gedaan kan worden.

7 Verbintenissenrecht II, p. 475.

8 HR 30 juni 1989, NJ 1990, 652, m.nt. CJHB (Halcion).

9 HR 6 december 1996, NJ 1997, 219 (DuPont de Nemours-Hermans).

10 HR 25 maart 1996, VR 221 (Hoge drukketel II).

11 HR 2 februari 1973, NJ 315 (Jumbo).

12 HR 24 december 1993, NJ 1994, 214 (Pepsi Cola).

13 Verbintenissenrecht II, p. 493.

14 HR 9 oktober 1992, NJ 1994, 535 nt. CJHB (DES-dochters).

15 B. Maat, Produktenaansprakelijkheid en BSE: voer voor vegetariërs, in: Van Dunné-Bundel II, Lelystad 1997, p. 103. 

Gemeenschapsrecht

Wat de antibiotica in eieren, de gehomogeniseerde melk en softdrugs met een te hoog THC-gehalte betreft kan aan een waarschuwingsplicht voor de gezondheid van de overheid gedacht worden. Hoewel in het arrest HR 23 april 1999, NJ 2000, 19 nt. R. Barents) is uitgemaakt dat de Etiketteringsrichtlijn16 noch het Etiketteringsbesluit17 voorzien in voorschriften voor de vermelding dat bepaalde eet- of drinkwaar of ingrediënten daarvan, afkomstig zijn van genetisch gemodificeerde organismen, heeft R. Barents aangegeven dat dit arrest een typisch voorbeeld is hoe het recht achterloopt bij nieuwe technologische en maatschappelijke ontwikkelingen en hoe het Europees gemeenschapsrecht een grens kan stellen aan de slagvaardigheid van de nationale regelgever om zich aan die ontwikkelingen aan te passen. Overigens kon TNO pas een paar jaar later nadat de Monsanto-boon door de Europese Commissie in de handel gebracht mocht worden18 gewone en genetisch gemodificeerde sojabonnen onderscheiden. Kennelijk vond de Nederlandse Staat het daarvóór al noodzakelijk om burgers door middel van (nota bene) een etiketteringsbesluit te waarschuwen en dus te beschermen tegen eventuele schadelijke gevolgen van het eten van voedsel met genetisch gemodificeerde organismen.

Verzorgingsstaat

De overheid heeft de taak om haar burgers tevens in het kader van de verzorgingsstaat beschermen wanneer dit niet door zelfregulering (van de markt) geschiedt, omdat zij nu eenmaal over meer financiën beschikt dan de (getroffen) individu. Op het gebied van de volksgezondheid zijn daar tal van AMvB's voor van kracht. Het is niet alleen de taak van de overheid om de burger gezond te houden door bijvoorbeeld vitaminisering, fluoridering en jodisering van waren maar ook te waarschuwen voor kans op lichamelijk letsel. De Warenwet is bijvoorbeeld een typische raamwet op sociaal-economisch gebied en op dat van de volksgezondheid.

In het Fluorideringsarrest19 werd beslist dat in de tekst noch in de geschiedenis van de Waterleidingwet enige aanwijzing is te vinden voor de stelling, dat de wetgever aan de waterleidingbedrijven de vrijheid heeft willen geven om door toevoeging van stoffen aan het drinkwater een doel te dienen dat geheel buiten de eigenlijke drinkwatervoorziening is gelegen. Het ging in het betreffende arrest om de vraag of het waterleidingbedrijf civielrechtelijk onrechtmatig en onzorgvuldig had gehandeld. In het arrest Broodje medicijn20 ging het om een strafzaak en de daarmee samenhangende vraag of de materiële regel die werd overtreden wel afdoende wettelijk is gefundeerd in de zin van art. 1 lid 1 Sr. Voor het geval van de melk, eieren en drugs kan analoog aan deze arresten geredeneerd worden.

Gedoogverklaringen

Het is bekend dat voor softdrugs een gedoogbeleid bestaat. Er zijn inmiddels naast juridische/strafrechtelijke maatregelen bestuurlijke mogelijkheden gecreëerd om coffeeshops te reguleren naar aard en aantal (de Damoclesregeling, de AHOJ-G+ criteria). De Damocles-regeling is een bepaling in de Opiumwet die gemeentebesturen het recht geeft een coffeeshop te sluiten als deze niet past in het gemeentelijk beleid (dus niet alleen bij overlast). De AHOJ-G+ criteria van het OM zijn: geen affichering, geen verkoop van harddrugs, geen overlast, geen toelating van jeugd (onder de 18), geen grote hoeveelheden, en geen verkoop van alcohol.

Wanneer gedoogverklaringen schriftelijk vastgelegd zijn, en de voorschriften daarvan overtreden worden kan het bestuursorgaan een administratieve sanctie opleggen door bestuursdwang toe te passen of een bestuurlijke boete op te leggen.21

16 Richtlijn 79/112/EEG art. 5.

17 Warenwetbesluit etikettering levensmiddelen art. 7.

18 Bij beschikking 96/281/EG van 3 april 1996, Pb. 1996, L 107/10.

19HR 22 juni 1973, NJ 1973, 386 m.nt. ARB (Fluoridering).

20 HR (strafkamer) 10 april 1984, NJ 612 (Broodje medicijn). 

21 Hoofdstukken van bestuursrecht, p 196.

De rechtspraak22 heeft ter wille van rechtsbescherming van geadresseerden en derde-belanghebbenden dergelijke gedoogverklaringen als besluit in de zin van art. 1:3 Awb aangemerkt, zodat bezwaar- en beroepsprocedures ingesteld kunnen worden. Een weigering van het bestuursorgaan om een besluit te nemen geldt ook als een besluit. Het gaat om de zogenaamde fictieve weigering waartegen beroep ingesteld kan worden en eventueel vertragingsschade gevorderd kan worden.

Onrechtmatige overheidsdaad

Als de overheid via de bestuursrechtelijke of strafrechtelijke weg niets kan of wil doen kan ook nog de civielrechtelijke weg ingeslagen worden. Inzake onrechtmatige overheidsdaad bestaan een aantal standaardarresten. Wanneer een gemeente als wetgever handelt kan zij ook voor wetgeving in materiële zin bijvoorbeeld verordeningen en AMvB’s onrechtmatig handelen jegens derden. Dit is in het arrest Pocketboek II23 uitgemaakt. In het Landbouwspuitvliegers-arrest24 werd bepaald dat het om onrechtmatige daad kan gaan en toetsing van een algemeen verbindend voorschrift aan de a.b.b.b. (algemene beginselen van bijzonder bestuur). De meeste rechtspraak gaat dus over onrechtmatige rechtspraak en de overheid die als private partij bijvoorbeeld in het kader van het algemeen belang optreedt. Ook welbekend is de ‘twee wegen-leer’ waarin de overheid de privaatrechtelijke in plaats van de publiekrechtelijke weg slechts mag volgen indien ze geen misbruik van haar machtspositie maakt-getuige het Windmill-arrest25.

Misschien is een actie mogelijk voor het geval de overheid op zou moeten treden in het kader van het algemeen belang, bijvoorbeeld vanwege schending van maatschappelijke zorgvuldigheid. Analoog redenerend kan nog aan het arrest Bussluis26 waar het om een verkeersgevaarlijke situatie ging aan een (volks)gezondheidsgevaarlijke situatie gedacht worden.

De nieuwste ontwikkeling op het gebied van onrechtmatige overheidsdaad is het arrest Gemeente Groningen-Raatgever27. Dit arrest gaat met name over de uitzondering op de formele rechtskracht. De HR bepaalde dat de eiser een keuze heeft tussen de bestuursrechtelijke en de civielrechtelijke procedure ongeacht de bestuursrechtelijke termijn. Wanneer op de zitting bij de bestuursrechter het beroep wordt ingetrokken kan men nog naar de civielrechter. Pas wanneer de bestuursrechter een beslissing heeft genomen geldt de formele rechtskracht en kan men niet meer naar de civiele rechter. Dit is van belang in verband met de civiele verjaringstermijn van vijf jaar tegenover die van de bestuursrechterlijke termijn van zes weken art. 6:7 Awb. Ook hier is een fictieve weigering van belang.

Biologische produkten

Als al deze bestuursrechtelijke, strafrechtelijke en civielrechtelijke wegen niet naar Rome leiden, kan de overheid altijd nog terugkomen op haar besluit28 om het verbouwen van biologische produkten niet te stimuleren. Ook daar ligt de taak van de overheid om te reguleren, zodat biologische keurmerken als Demeter en Aquarius ons niet kunnen verplichten om bij volle maan geoogste in de lengte doorgesneden komkommers te eten. Trouwens, een dier dat een goed en gezond leven heeft gehad - lees duurzaam - smaakt in het geheel niet naar dooie-lijkjes-vlees en is veel gezonder, dat weten de kleine boertjes en de Zweden al jaren.

22 AR 19 december 1980, Gst 6681.2 m.n. Kan, AB klassiek 15 m.n. Michiels (Voorlopige bouwvergunning Amsterdam) en ABR 30 juni 1994, AB 1995, 101 (Recreatiewoningen Dennenhorst).

23 HR 24 januari 1969, NJ 316 (Pocketboek II).

24 HR 16 mei 1986, AB 574 (Landbouwspuitvliegers) m.n. Van Buuren, Gst 6823 m.n. R.M. van Male.

25 HR 26 januari, NJ 1991, 393, nt WMK; TMA 1990, p. 132, nt Drupsteen.

26 HR 20 maart 1992, NJ 1993, 547, nt CJHB (Bussluis).

27 HR 17 december 1999, NJ 2000, 87 (Gemeente Groningen-Raatgever).

28 NRC HANDELSBLAD 14 oktober 1999:Geen steun biologische landbouw.  

NB: Leest u a.u.b. de disclaimer, klik hier.

© Alle rechten voorbehouden aan rechtsbronnen.nl